Prezidenti Repúblika apela ba komunidade atu partisipa ho maksimu iha eleisaun Prezidensial 2012

Prezidenti Repúblika Dr. Jose Ramos-Horta apela ba komunidade tomak atu partisipa ho maksimu iha prosesu eleisaun Prezidensial ne’ebe sei hala’o iha loron 17 fulan Marsu tinan ida. Prezidenti mos husu atu eleisaun ne’e tenki hala’o ho di’ak, no sidadaun ida-idak tenki hili tuir ninia konsiensia rasik.
Xefi Estadu hato’o apelu ne’e ba komunidade iha distritu Ainaro, iha loron Domingo, 12 Fevereiru 2012, wainhira hala’o dialogu ho komunidade sira iha distritu Ainaro Villa no Maubisse durante vizita traballu loron ida iha distritu refere,
Laureadu Nobel da Pás tinan 1996 ne’e hatutan liu-tan katak, importante liu mak komunidade sira hotu-hotu simu rezultadu no prontu hodi fó apoiu ba Prezidenti foun ne’ebe mai, atu nune’e dame bele metin nafatin iha nasaun ida ne’e. “Importante liu la’os se mak povu hili, maibe ita tenki simu no fó apoiu ba figura ne’ebé deit mak povu hili nu’udar Prezidenti iha eleisaun oin mai,  atu nune’e, Prezidenti eleitu bele servisu ho di”ak hodi hametin dame no unidade nasional”, hateten Prezidenti Ramos-Horta
Ba Komunidade sira, Prezidenti mos esplika kona-ba ninia razaun hodi hala’o dialógu intensifu ho komunidade sira iha distritu hotu-hotu Prezidenti salienta liu-tan katak iha fulan hirak ne’e nia laran, nia sei kontinua hakat-an ba distritu sira iha teritóriu laran tomak hodi halo konsolidasaun ba komunidade sira kona-ba importansia dame no pás iha rai laran molok tama ba eleisaun. Tamba tuir Xefi Estadu nia hanoin katak sosiedade iha Timor-Leste la hanesan ho sosiedade sira iha rai balun ne’ebe iha koñesementu ne’ebe kle’an ona kona-ba demokrasia, tamba ne’e nu’udar Xefi Estadu, nia tenki tun rasik ba baze hodi fó edukasaun sivika ba povu, atu nune’e, povu ne’e bele iha koñesementu ne’ebe klean kona-ba oinsa bele hametin dame no demokrasia.
Molok husik hela sub distritu Ainaro Villa hodi hakat-an hodi hala’o dialógu hanesan ho komunidade iha sub distritu Maubisse. Iha biban ne’e, Prezidenti Repúblika mos hola tempu minutu balun hodi hala’o  sorumutu ho estrutura Partidu KHUNTO nian.
Dialógu ho topiku “Dalan ba Dame no Unidade Nasional” iha fatin rua ne’e la’o di’ak, tamba hetan partisipasaun maksimu hosi komunidade no autoridades sira.

‘Alin Laek’: La Konkorda Ho Razaun Sala Téknika

Relasiona ho lista ne’ebéfó sai husi Instituisaun Falintil-FDTL ba Sr. Custudio Belo ‘Jaids Alin Laek,’ eis Adjuntu Polítiku/Rp ho nini durasaun da luta tinan 24. Maibé, lista ne’ebé fó sai husi Sekretáriu de Estadu dos Assuntus dos Kombatentes da Libertasaun Nasionál Gabinete do Sekretáriu de Estadu. Ekipa Para os Assuntus da Dezmobilizasaun. Númeru 29 ho durasaun tun ba tinan 23. la hatene fallansu hanesan ne’e tanba razaun saida?
Ho razaun hirak ne’e, akompaña hamutuk intervista espesiál ne’ebé hala’o husi Jornalista Tempo Semanál António da Costa. Dia 26 Agostu 2011 ho ‘Alin Laek’, iha nia kna’ar fatin Komisaun Omenajen (KO), Kaikoli-Dili.
‘Jaids Alin Laek,’ eis Adjuntu Polítiku/Rp. Durante tinan 24 funu hasoru inimigu Indonézia too agora ninia isin lolon sei nakonu hela ho istulasi morteiru seidauk hasai. Maibé, agora daudauk enfrenta tan problema oioin ne’ebé afeta ba ninia konsen­tra­saun servisu.

Bazeia ba asuntu ne’ebé refere saa ezijénsia mak ita boot ezije?
Ha’u nia han­oin sala ne’e ma­luk barak mak fó resposta téknika. Ha’u la konkorda ho sala téknika. Razaun tanba ema sira ne’ebé hanesan Komi­saun Organizado­ra ne’ebé pre­para dadus ne’e ta­ma iha ha’u nia uma. Ha’u fó informasaun depois sira lori ha’u nia informasaun ne’e m­ai hatama ba baze de dadus entaun, ha’u konkorda ne’e sala téknika.
Mais, ha’u nia dadus ne’e de­zde uluk nia iha nanis ona. Liu husi kondekorasaun ho durasaun tinan 24, ou dois meses. Razaun saida mak ha’u nian iha tiha ona baze de dadus mais ha-tun fali ba 23 anos. Ha’u hakarak husu ba sira halo konta ba prosesu ida ne’e. Iha tempu tinan ida fulan rua (2) ne’e koloka ha’u iha ne­’ebé. Iha Lalehan ka iha rai okos. Mais, sei iha rai Timor tomak en­taun signifika ami ne’ebé 24 anos. Se sura ho liman fuan karik la too ema na’in lima (5), hetan ona. Ne’ebé ha’u la konkorda ho sala téknika.

Tuir ita boot nia hare tanbasá kestaun ne’ebé refere bele akontese?
Tanba, iha ne’e sala beibeik ona. Ha’u bolu atensaun beibeik ona dezde tinan 2007. Ha’u tama iha ne’e komesa fó ha’u nia pontu de vista katak, tenke hala’o mudansa ba iha sistema baze de dadus. Mais, ema la fó atensaun.
Tanba ha’u ema ne’ebé ki’ik ema lakohi rona ha’u. Tanba mesak matenek, doutór ne’ebé lakohi rona ha’u beik. Tuir loloos ne’e ha’u tenke rona sira submete ba, sira ne’e mak hala’o problema sai hanesan ne’e.
Momentu hala’o aprezentasaun lista, ita boot mós submete iha komisaun dezmobilizasaun. Tanbasá ita boot rasik labele hatene diferensa entre durasaun ne’ebé aprezenta husi ekipa rua ne’ebé aprezenta?
Ha’u la hola parte iha dezmo­bilizasaun. Ha’u hola parte Komisaun Eventuál verifikasaun de dadus. Ha’u tun iha baze lista ne’ebé foin daudauk ha’u hetan iha dia 22 de Agostu iha lista rua (2). Ema sira ne’ebé indikadu husi Estadu Maiór mai hadi’a da­dus. Ha’u iha 24 anos kompletu.
Agora ba iha baze de dadus sai fali mai ha’u nian ba 23 anos, asinadu Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmão no Sr. Brigadeiru Jenerál Falintil-FDTL Le­re Anan Timur mak asina.
Tanba iha dia 18 Maiu 2011, lista ida Komisaun Eventuál pre­para ne’e la tama. Foti fali ida ul­uk nian. Tanba, ha’u ba Sr. Brigadeiru Jenerál, ha’u hanoin lista ne’e antes tiha ona. La’o s lista Komisaun Eventuál mak prepara, ha’u nia deskonfia hanesan ne’e.

Portantu atu halolo hikas kestaun hirak ne’e. Saa preokupasaun ou ezijénsia mak ita boot sei hala’o?
Ha’u, nia ezijénsia ne’e tenke iha ekipa ida para hala’o fali investigasaun. Para ita hatene, se mak sala, se mak loos.

Ita boot rasik sei fiar ba komisaun investigasaun ne’ebé atu forma?
Ha’u fiar ba ita nia ekipa. Tanba, Membru sira barak ne’ebé Estadu Maiór haruka mai, balun hili ami forsa armada. No balun hili maluk sira ne’ebé tama ona ba vida sivíl. Ema ne’ebé ha’u ha­te­ne Adjuntu Matos, Haksolok, Ko­mandante Maun Gil ne’ebé vida sivíl nia hanesan membru Ko­misaun Omenajen..pj.12
no tama hotu ba Komisaun Eventuál Dezmobilizasaun ne’ebé ema ne’e koñese mós iha nia dadus hateten katak, ninia dadus ne’e se. Ne’e mak ha’u fiar ba sira.
Ita boot rasik iha deskonfia ruma ba ema se mak hala’o buat ne’e?
Ha’u la deskonfia. Sira hala’o manda barla. Sira hatene, hakarak servisu di’ak. Maibé, ema ne’ebé servisu hamutuk ho sira ne’e dala ruma tama iha polítiku ou dala ruma iha sentidu saida ha’u la hatene esplika.
Tuir identifikasaun ema se mak hala’o buat ne’e?
Ba ha’u nia privadu, ha’u seidauk identifika ema. Maibé, ne’e sala beibeik ona. Ne’e ema iha li’ur ne’ebá fó todan ba Komisaun Omenajen. Dehan Komisaun Omenajen hala’o dokumentus falsu falsifika. Enfrenta ninia dadus pois fahe osan. Ne’e foti iha Parlamentu Nasionál no foti iha fatin hotu-hotu Komisaun Omenajen ne’e enfrenta dadus barak.
Maibé, la’ós Komisaun Omenajen. Komisaun Omenajen ne’e inosente. Ha’u konkorda Komisaun Omenajen. Sala karik, sala ne’e iha tinan 2007-2008. Maibé 2009-2011 ne’e ba de’it Sekretáriu Estadu Marito Reis ninian Gabinete mai kraik ne’e de’it mak dehan ha’u sala.

Atu hala’o di’ak buat hirak ne’e presiza iha mudansa?
Se, hala’o mudansa karik di’ak liu ema sira ne’ebé toma konta ba pensaun no ba baze de dadus. Agora ne’e, di’ak liu hasai hotu tanba ha’u iha evidénsia barak. Dokumentus barak iha ne’e. Ha’u hakarak sira ne’e sai hotu tanba sira ninia hahalok mak ema sira ne’ebé tama edital iha tinan 2008 ne’e. Wainhira, ninia família mai atu cek, ninia dokumentus lakon tiha.
Ha’u presiza haruka nia ba fali foho atu foto copy mai iha ne’e. Ida seluk, mak ema ne’ebé hala’o kontestasaun kontra ema ida ne’ebé simu tiha osan ema hala’o reklamasaun iha 27 Jullu 2008. Ema ne’e traidór, ema ne’e ‘Tentara Indonézia mak Falintil oho. Maibé, nia simu tiha osan.

Mais ou menus se mak hala’o ona reklamasaun?
Ema hala’o reklamasaun iha data ida ne’e. Mai iha Sekretáriu Estadu Marito Reis horisehik mak simu fali. Ema ne’ebé traidór ne’e simu osan beibeik ona, maibé sira la hapara, signifika sira kolia hamutuk atu osan fahe ba malun.
Ita boot iha evidénsia ruma kona ba asuntu ne’e?
Ha’u iha evidénsia barak. Ida mak ha’u nia saudozu David Alex ninia soldadu rasik mate iha Kampu de batalla naran Illa-Manu mai iha ne’e mós hala’o manobra la simu to’o agora. Ne’e taka sai iha 2008 no ida seluk ha’u nia soldadu ida Mauda Buti mós sira iha ne’e hala’o dokumentus falsu depois mai iha ne’e hala’o impedimentu de’it.
Saa esforsu mak durante ne’e ita boot hala’o?
Ha’u nia esforsu konsege ajuda hetan ona ninia pensaun. Ha’u nia hakarak troka ema sira ne’ebé kaer baze de dadus. Tantu pensa­un ida ne’ebé hadi’a dadus ne’e tenke troka. Di’ak liu foti Rezisté­nsia ninia oan sira ne’ebé hatene lee ABC mai foti de’it ABC. Ha’u lakohi tanba ha’u vítima ba dala haat (4).
Durante ne’e ita boot sai ba vítima saida de’it?
Primeiru mak membru Komité Sentrál Fretilín. Segundu Liu Rai feto. Kuandu, ha’u ba iha 2010 husu ba ha’u katak ha’u mak tenke hasa’e sira ninian ka aumenta sira ninia dadus. Tanba, Bukoli, funu nia hun ne’ebé tenke hasai sira nia durasaun servisu. Maibé, ha’u hataan. Ha’u la iha diretu atu hasae no hatiun tanba ha’u ne’e iha de’it ai-laran ne’ebá.  Tanba, ami simu mandatu husi Komisaun Omenajen i Sekretáriu Estadu Marito Reis mak haruka ha’u mai. ne’ebé ha’u ne’e atu hadi’a dadus. Tanba uluk ita funu ne’e ita atu funu ba Ukun Rasik An. La’ós atu husu medalla ka osan. Ita funu karik funu gratis naran katak hetan Independénsia.
Ita manan tiha funu. Estadu ne’ebé kaer ukun hala’o fali Lei ida, se mak hala’o funu ba Ukun Rasik An terus ba funu mate iha funu laran Estadu TL iha obrigasaun morál atu fó subsídiu ba ema hirak ne’e. Se hanesan ha’u husu ba maun alin sira ida-idak buka hatene iha prosesu funu laran hahú, loron, fulan, tinan to’o remata servisu iha ne’ebé. Kadeia ba desterra karik ida-idak fó ninia informasaun ba ha’u nia ekipa. Mais, ha’u la iha ha tun ka hasae.

Tuir loloos se mak iha diretu atu hala’o kna’ar hirak ne’e?
Wainhira ha’u hatún, ha’u la iha direitu sira hataan ha’u katak, ami mai husi kraik ne’ebá ita boot mak hatene. Ita boot mak Veteranu ne’ebé ita hotu mai iha ne’e atu ami husu fó informasaun ba ami. Agora, ita boot dehan katak, la hatene buat ida. Ita boot la hatene buat ida nusa mak mai fali iha ne’e.
Ida ne’e halo ha’u hirus no hataan ba Liu Rai, ha’u la iha ho inte­ntasaun seluk, ha’u mai husi Ko­misaun Omenajen ne’ebé ha’u la reprezenta partidu. Marito Reis lori ema ho kilat barabarak mai nusa mak nia tama kadeia. To’o hotu mak foin sai entaun ne’e buat ruma la loos. Ne’ebé ita tenke hare ba realidade. Se Alin Laek la iha, ita boot nia maun la sai mós Ko­mbatentes, ha’u hateten hanesan ne’e ba Liu Rai.
Problema seluk ne’ebé ita boot hasoru mais ou menus saida?
Terseiru, Administradór Bau­kau Tomás nian sira hala’o doku­mentus falsu. Marito Reis sira asina hotu. Ba tan iha ne’ebá ins­ulta ami tanba dokumentus ne’­ebé tama iha ne’e dokumentus falsu iha dia 27 Abríl 1998. Nia sai tiha nume­iadu komu primeiru vi­ce Sekretá­riu CNRT Komité da Zona 1978 Bau­kau ate 25 Outu­bru 1991. Dok­u­mentus ida ne’e fal­su, tau tan ho dokumentus Xan­ana nian asina tiha ona.
Saa korajen mak ita boot fó?
Ida ne’e mak ha’u, fó korajen ba sira atu mai hala’o, maibé sira diskrimina nafatin ha’u. Ne’ebé agora ha’u la admite ona. Tanba, sira ninia hahalok mak kontribui atu ema tenke respeita ha’u. Ha’u tenke kolia sai sira nia hahalok tanba la pasiénsia ona. Ha’u ema ida ne’ebé, iha funu laran nunka su­bar dala ida. Maibé, hala’o to’o ho­tu, la’ós ha’u nia maluk sira ne­’ebé subar mak barak liu. Kuandu ta­ma dezmobilizasaun nia mós sai Veteranus. Maibé, Alin Laek ne’e hala’o to’o hotu nunka subar husi Komandu Luta nia orient­asaun. Ema ne’ebé mais koñesidu ha’u atu hala’o ha’u nia istória karik Xanana ho Taur Matan Ruak mak be­le hala’o. Sira seluk ne’e dook hu­si ha’u. Marito Reis, dala ruma ha­’u fiar ema di’ak.  Mais, nia lahatene kontrola ninia e­ma sira ne’ebé iha kraik sira iha kr­aik hala’o nia naran sai aat. Ema, sei ko­lia aat nia. Tan de’it, ema sira ne’­ebé nia uza la hatene koñese, ema uza ema sira arbiru de’it.  Surat mós nia la lee, asina arbiru de’it. Ne’e mak dokumentu ida ne’e aprova. Ne’e orijinál. Ne’e mak ha’u nu’udar maun, ha’u respeitu. Ha’u la iha intensaun atu akuza ha’u nia maun alin sira, ne’e lulik ba ha’u.
Portantu saida mak ita boot defende durante ne’e?
Ha’u hakarak defende lia loos. Tanba, ita luta ba lia loos tanba ne’e ha’u iha ne’e atu kontribui. Mais, ha’u la iha atu persege ema atu hala’o kritika hasoru se de’it. Ha’u ha­karak buat ne’ebé sala tenke ku­risi.  Uluk reuniaun, ha’u lakohi tun ba. Tanba sala dala tolu (3). I ha’u la­kohi tun ona, ikus ba ha’u nia pri­vadu, kuandu ha’u hetan kond­ekorasaun bolu sai naran iha ne’ebá ne’e ha’u nia naran loos hela. Maibé, atu fó sai fila-fali ha’u nia durasaun la rona. Ida ne’ebé ha’u mós ba kontente liu tiha ona. Ami fila ba uma ba hetan tan dokumentus ne’e mak foin ba 23 anos.
Ha’u nian 23 anos sira tau iha ne’ebé. Tempu tinan 1 fulan rua (2) sira tau iha ne’ebé ne’e mak ha’u hakarak husu atu hatene porke sira ne’e beibeik ona. Lakohi rona ona ami. Momentu hala’o reuniaun iha leten ne’ebá ministra bolu atensaun katak, uluk iha kraik ne’ebá mak do­ok malun, hala’o koordenasaun la dun di’ak, ne’e mak sala beibeik.
Imi mai hamutuk iha ne’e mós taka odamatan ba malun. La kurisi, ne’ebé sira na’in rua (2) ministra hateten ba ami katak, ha’u nu’udar ministra osan ne’ebé Parlamentu ap­rova ona atu selu Kombatentes libe­rtasaun ha’u prontu ona atu selu. Se osan ne’e fila-fali ba kofre Estadu, ne’e ha’u ministra mós la iha kapasidade atu kaer osan ida ne’e.
Iha mós rekomendasaun ruma ba Sekretáriu Estadu atu husu deskulpa?
Ha’u husu ba Sekretáriu Estadu Marito Reis atu husu deskulpa, la husu too agora. Iha tempu ne’ebá ha’u atu tun, ha’u mós lakohi tun ona tanba 2008. Tun ba ha’u mak sala 2009, 2010 mós ha’u mak sala too 2011, ha’u mak sala ne’ebé ha’u lakohi tun ba. Momentu ne’e ha’u tau fali proposta, se ha’u mak tun ba, di’ak liu ami Frente Armada ne’ebé uluk hala’o Frente Klan­de­s­ti­na bele la’o hamutuk ho ha’u atu ami tun dala ida. Mais, la’o fali ha­nesan sira uluk, ha’u hili ne’ebé tun ba ne’e balun partida­rizmu, famil­iari­zmu, ne’e mak halo sala beibeik.  Hakarak atu hadi’a entaun mak ne’e ami Frente Armada uluk hala’o ho Frente Klandes­tina. Ne’e tuur hamutuk ho ha’u dala ida atu tun koñese maluk ne’ebé iha vila laran. Uluk hala’o prosesu Klandestina hamutuk ho ha’u bele tun. Mais, ha’u mak tun ba orasida ha’u sala nafatin. Di’ak liu dadus ne’e mai hadi’a nasionál, ha’u mak lakohi tun ba.
Tuir ita boot nia hanoin prosesu ba proposta hala’o oinsá?

Momentu ne’e hala’o proposta ba maluk sira iha ai laran mós iha vila laran. Hala’o hamutuk ho ha’u sujere maluk sira ne’ebé tuir Lei. E­ma ne’ebé rejistradu mak tun ba hal­a’o reavaliasaun. Mais ema ne’ebé la rejistradu labele hala’o reavalia­saun. Ha’u husu ema sira ne’ebé ha’u hili, ema ne’ebé ilegál hotu. Tanba uluk sira mak hala’o, tanba sira hala’o polítika oioin ne’ebé la hala’o rejista ilegál. Ema sira ne’ebé tuir ne’e mak rejista uluk ona. I sira nia durasaun, liu fali ema ne’ebé seidauk rejistu. Se bele karik, ema hirak ne’e tuur hamutuk ho ha’u tun ba.
Momentu ami tun ba hala’o perguntas tuir Lei ne’ebé iha kuandu bolu ona ema nia naran. Se loos hotu, ami husu nia relasaun família. Ita boot solteiru ka kazadu balun dehan solteiru. Ita boot nia inan, aman naran saa. Ida ne’e mak ami husu. Se ema ne’e kaben na’in ita boot nia kaben naran saa, liu tiha ida ne’e. Tama ba prosesu servisu ninian uluk funu hahú ne’e, ita boot tama ai-laran ka la tama ai-laran.
Ka iha de’it vila laran depende sira hataan. Kuandu hataan ona, ami husu momentu ita boot ba Frente Armada ne’e loron, fulan, tinan hahú too remata ne’e ho kargu saida. Organizasaun saida, servisu hamutuk ho se. Ami husu nia tenke hataan servisu militár ka sivíl mós nia tenke hataan ida ne’e. Hamutuk sivíl temi sivíl nia naran, se hamutuk ho militár temi militár Komandante nia naran. Ida ne’e mak ami husu.
Testamuina kuandu iha ona ami husu ba testamuina. Ita nu’udar responsavel, ita ho kargu saida ba ema ne’e. Entaun respo­nsavel mak hataan. Se mai fali iha Klandestina, ita hanesan hola parte iha rede Klandestina loron, fulan tinan hahú ho kargu saida. Organizasaun saida, servisu hamutuk ho se. Hala’o servisu Rezisténsia Klandestina ne’e simu orientasaun husi se. Kom­andu da Luta Frente Arma­da, Komandu da Luta iha vila laran.

Bainhira ita boot sira litik hanesan ne’e, asaun saida mak eis Rezisténsia sira hato’o fila ba ita sira?
Ne’ebé, ita boot ba simu orientasaun Frente Armada Ko­mandu Luta ne’e husi Ko­mandu ida ne’ebé. Kuandu fila mai iha ne’e fó orientasaun ba ema hirak ne’e kargu saida. Servisu iha ne’ebé, hamutuk ho se. I sira mai hala’o tan kobransa ruma karik osan sasan hirak ne’e ita haruka ba ne’ebé. Ita boot rasik mak lori ba ka ninia estafeta ne’ebé ita loro-loron uza ne’e. Mak lori ba dala ida ou beibeik. Ami tenke husu ida ne’e, se Kaixa estafeta la iha entaun kaixa falsu grupu falsu.  Bele hala’o la iha estafeta entaun o nia sasan ne’e ba hala’o kobransa ne’e. Osan hatama iha o nia bolsu. Sasan hirak ne’e rai iha o nia ‘Kios’ hodi fa’an fila-fali hodi hadi’a o nia moris hodi de’it Komandante da Luta nia naran. Haruka ba hala’o funu ba mutu­rabu, o hakmatek tiha. Kuandu bandu imi hakmatek labele book, imi ba muturabu fali. Ida ne’e si­gnifika dezorgani­zadu bele hala’o servisu mais la iha ligasaun ho Frente Armada, ami litik hanesan ne’e barak ta’uk la mai ona.
Ezemplu konkreta hanesan kazu saida?
Hanesan eis Administradór Baukau Tomás nia ba buka elementu ida atu sai sasin buka tun, buka sa’e la hetan ona mai hala’o de’it problema. reforsa ninia dokumentu falsu ida Marito Reis sira asina, Sr. Caetano de Sousa Guterres asina. Ne’e mós dokumentus falsu. Tanba nia 27 ne’e CNRT iha tiha ona.
Maibé, CNRT sei iha Portugál ne’ebá. Ami Frente Armada delega Sr. Agostu tuir mudansa CNRM ba CNRT ami Frente Ar­ma­da Taur Matan Ruak mak de­lega Sr. Agostu hanesan repre­zen­ta Frente Armada ba tuir en­kontru mudansa CNRM ba CNRT. Iha Portugál dia 25-27 Abríl 1998. Iha Portugál dia 28 Abríl 1998 membru CNRT iha rai li’ur ne’ebá simu.
Durante hala’o kna’ar iha baze saa obstaklu mak ita boot sira enfrenta?
Porezemplu iha Distritu Baukau Veteranus balun mak la satisfás ho Artigu Lei ne’ebé vigo­ra. Hodi nune’e ha’u hateten ba si­ra bainhira ita boot sira la ku­mpre regra ne’ebé iha signifika ita boot sira kontra Lei.
Mais lae, sei iha dehan kontra dunik, di’ak liu imi hakerek hala’o apo­iu asinadu kopia ida ba Parl­amentu Nasionál, Governu, Tri­bunál, Presidente no Instituisaun ne’ebé relefante, atu tama iha sira nia meza dehan Baukau kontra Lei. Se imi, konkorda ida ne’e. Ha’u bele tetu atu imi bele hake­rek resposta ba aliterasaun ba Lei nú­meru 3/2006. Estatutu Ko­mba­tentes Libertasaun Nasio­nál. Subliña riska tun fila-fali fahe ba rua. Liman karuk nia Estatutu Libertasaun Nasionál Anteriór. Lei ne’ebé sira hakerek ona ne’e la bele muda. No ida seluk Estatutu Kombatetntes Liber­tasaun Nasionál. Revizaun buat ne’ebé la kona imi nia laran imi protesta kedas. Lei ida ne’e, Artigu, Alineia ida ne’e ami la konkorda. Ami ha­karak hakerek fali hanesan ne’e. Ne’ebé imi hakerek kedas. Mais imi hatene de’it kritika, maibé la ha­tene muda letra entaun lalika, id­a ne’e mak ha’u fó hatene.
Oinsá ita nia sentimentu ba dezmobilizasaun?

Ha’u nia sentimentu ba de­zmo­bilizasaun, ha’u agradese te­bes ba Estadu Timor-Leste tanba Estadu TL hatene rekoñese ni­nia ema ne’ebé fó ninia vida to­mak ba rai ida ne’e. Diploma ne’­ebé ha’u hetan signifika hanesan tuir Kultura koñesimentu sira ne’­e. Doutór ha’u hetan serfi­kadu. Ida ne’e ha’u orgullu ba ha’u mós Doutór dunik.  Medalla ne’ebé ha’u simu ne’e h­anesan moris ida ne’ebé ha’u rai. Mate karik aban bain rua ha’u nia oan sira bele uza nafatin. Hodi ha­’u nia naran kolia nafatin Ve­teranus ninia jerasaun mak ne’e.
Ba ema ne’ebé ha tuun ita boot ninia durasaun oinsá ita boot nia komentáriu ba ida ne’e?
Mais, ema Timor oan ne’ebé iha laran ha tuun ha’u nia tinan. Ida ne’e mak ha’u triste. Tanba ha tuun ne’e ha’u hakarak kolia ba sira. Ha’u nia tinan ida fulan 2, sira tau iha ne’ebé. Iha Lalehan ka rai okos. Se koloka nafatin ha’u iha Timor ne’e, la iha ema ida ne’ebé nega ha’u.
Anaun seer ema rekere mais, Timor ne’ebé luta ba Ukun Rasik An naran Alin Laek ne’e, hatene ema la koñese. Mais iha tempu funu laran Alin Laek uza karimbu Es­tadu nian. Sasan husi rai li’ur mai vila laran, ha’u de’it mak si­mu. Dokumentus ne’ebé sa’e ba ne­’e ha’u simu tau ha’u nia kar­imbu. I ha’u mak sei fahe ba Reji­aun 3, mais ha tuun fali ida ne’e ha’u sente la di’ak. Tanba ha’u nia va­lór ha’u sosa ho raan. La iha ema ida nega ha’u nia sakrifísiu, ida ne’ebé ha’u tenke fó sai.
Se­ra ke iha informasaun ru­ma mak sala?

­Ha’u nia informasaun labele sal­a. Tanba sira mak tuir ha’u hodi fó informasaun ne’e. Bainhira dehan sala, mais ha’u nia ne’e loos ona. Ne’ebá la’ós foti husi ema seluk mak halo. Ida ne’e para da­da prosesu, inves hamate ami nia sentimentu. Sira hakarak kria kon­disaun ida hanesan autór de krime.  ­Tanba Lei bandu kuandu lutadór ida mai tama krime. Nia lak­on diretu tomak, sira hakarak provoka atu ami hatama krime. Para ami lalika Kombatente ne’e mak sira nia hakarak. Ema sira kaer baze de dadus ha’u mak sai vítima beibeik.
Durante ne’e ita boot hetan diskriminasaun husi ema ruma?

Iha 2008, ha’u sai diskri­mi­nadu husi membru Comité Sen­trál Fretilín (CCF), kuandu ha’u ba fó sai Lei Estatutu Komba­ten­t­es Libertasaun Nasionál ne’ebé dehan ema tinan 3 ba tinan 7 Libertasaun Nasionál. Tinan 8 ba 14 Kombatente ba Libertasaun Nasionál, Tinan 15 liu hanesan Veteranus.
Signifika husi Konde korasaun Saida?

Kolia kona ba Konde kora­sa­un, tuir Lei ne’ebé sira hakerek ap­rova husi Kay Rala Xanana Gus­mão, mak promulga katak, tinan 3 ba tinan 7 la iha konde kor­asaun. Se másimu medalla presiza tina 8 ba leten. Hala’o uluk ka ikus diretu ba medalla. Ha’u ba esplika ida ne’e mak sala. Pensaun kona ba simu osan nian tinan 3-7 la simu osan hetan de’it sertifikadu tinan 8-14 mak simu osan.  Maibé, idade tinan 55 mak simu osan, tinan 15 liu tama defisiente tama mate. Tanba funu tama ida ne’e mak ha’u sai ne’e. Mak ha’u sala ne’ebé ha’u sai vítima ba membru Comité Sentrál Fretilín la hala’o investigasaun didi’ak. Rona ema seluk nia komentáriu mak hala’o akuzasaun. Ba ha’u maun Lu-Olo U rasik ha’u hakru’uk ba sira ou bolu ha’u AMP.
Se mak bolu ita boot ema AMP nian?
Eis Primeiru Ministru III Go­vernu Konstitusionál Estanislao da Silva mak bolu ha’u. Iha mo­mentu hasoru malun ha’u, iha Bau­kau hanesan Rezisténsia Kampaíña kontra Fretilín depois ha’u baku mate tiha nia iha tempu ne’ebá. Ha’u dehan, Alin Laek la’ós AMP la’ós Fretilín maibé Veteranu.  Metin iha ninia fatin ho Mandatu Komisaun Omena­jen hala’o servisu Rezisténsia nian. Ha’u la hala’o polítika tuir ist­ória. Alin Laek Delegadu Fre­tilín nian, tuir inskrisaun Fretilín Alin Laek hetan númeru 45.
Istória, ha’u Fretilín. Ha’u labele kontra Fretilín, mais imi de­han ha’u la’ós Fretilín ha’u hateten, ba sira tan de’it Fretilín no tan de’it Ukun Rasik An, ha’u iha de’it ai-laran durante tinan 24 hakuak bandeira ida de’it mak Fre­tilín. Too hotu ha’u la Fretilín. Ita boot sira dehan uluk Fretilín tun mai vila laran hakuak ban­deira 2-3, imi mak sai fali Fretilín orijinál ‘asli.’
Saida mak ita boot hateten ba ema hirak ne’e?
Ha’u hateten ba ita boot sira. Ha’u mak na’in, ita boot sira hasai tiha ha’u nia faru. Maski, ha’u lakohi ona hala’o polítika. Ha’u ema Veteranu metin, ha’u nia fa­tin hakarak kontribui ba estabi­li­dade. Ema hirak terus iha funu nia laran, mate iha funu nia laran. Ma­is, iha faze Ukun An nia laran hein atu goza produtu Ukun Rasik An.  Sira ne’e la iha fatin atu terus, la iha fatin atu mate.
Momentu ha’u ba iha Baukau, maluk sira keixa kona ba Estatutu Rezisténsia. Sira husu ba ha’u. Nusa mak ami sira ne’e balun simu ona medalla, balun seidauk simu medalla. Balun simu ona osan, balun seidauk simu. Razaun saida mak ha’u hataan ba sira. Agora, ha’u bele esplika ona kona ba imi nia duvida. Tanba ita nia ulun boot sira hala’o tiha ona Lei. Iha ne’e ha’u la iha diretu hala’o in­terpretasaun ba Lei. La iha de­vér maibé, ita nia ulun boot sira ha­la’o tiha ona Lei, ha’u bele espl­ika Lei mak hatutan Estatutu Liber­tasaun Nasionál.
Mais ou menus ninia kritériu oinsá?
Se mak servisu ba Ukun Rasik An, hala’o ona tinan 3 kompletu bolu ona Libertasaun Nasionál. Tinan 3-7 Kombatente Liberta­sa­un Nasionál. Tinan 8-14 Kom­ba­tente Libertasaun Nasionál. Ti­nan 15 liu Kombatente Veteranu Libertasaun Nasionál. Ha’u tuir Lei. Ha’u esplika hanesan ne’e, si­ra la simu. Ne’e mak sira dehan ha­’u halo diskriminasaun. Ha’u ha­taan, kuandu imi kontra Lei tun ba Dili kolia ba sira. Entaun ema dehan Alin Laek kome­ntá­riu, tanba la iha evidénsia, ida ha­tudu Baukau kontra Lei.
Depois ha’u esplika, sira husu Lei ne’e tenke muda. Lei ne’e, se mak halo, ha’u hataan ba sira. Lei ne’e ita nia Governu Anteriór ma­k hala’o.  Se mak asina Lu-Olo mak asina ninia data mak ne’e. Se mak promulga Kay Rala Xanana Gusmão mak promulga. Kolia ida ne’e, sira hirus liu tan. Lei ha­ne­san ne’e halo diskriminasaun ba ami, ami la aseita Kombatente si­ra la simu. Kuandu too fali Dili, Bau­kau kontra Lei mais sira komentáriu Alin Laek mak bosok tun sa’e.
Inter vista eskluzivu ne’e pub­lika, seidauk hetan komentáriu hu­si fontes ne’ebé relevante hanesan Sekretáriu Estadu An­tigus Kombatentes da Liberta­saun Nasionál Sr. Marito Nicolau Dos Reis, Sra. Ministra Solida­riedade Sosiál Maria Domingas Al­ves, nu’udar Presidente ba Komisaun Dezmobilizasaun no Sr. Brigadeiru Jenerál Lere Anan Timur. Maski, tenta fila-fila hodi in­ter vista. Maibé, sira ninia resposta, tempu la iha atu fó komentáriu. Maibé, ba edisaun tuir mai sei tenta nafatin too hetan resposta. (ts)

Prezidente Ramos-Horta fò laran metin no enkoraza povu hodi partisipa iha eleisaun jeral 2012

Prezidente Repúblika Dr.José Ramos-Horta iha Segunda no Tersa Feira (21-22 / 2011) semana ne’e, hala’o vizita ba distritu Ermera hodi hala’o dialogu ho komunidade sira iha sub distritu Ermera Vila, Hatolia no sub distritu Letefoho.
Iha diàlogu iha fatin tolu refere Xefi Estadu husu ba populasaun sira atu kaer metin unidade no harmonia iha sosiedade nia le’et hodi kria nafatin estabilidade hodi hasoru festa bo’ot ne’ebe governu planeia ona iha tinan 2012 hanesan, selebrasaun tinan sanolu restaurasaun indepedensia, selebrasaun tinan atus ida funu Manufahi kontra kolonialismu Portugès, tinan atus lima Portugal mai iha Timor, no preparasaun ba eleisaun Jeral 2012.
“Ita nia dezenvolvimentu atu la’o tenki iha dame no estabilidade, krize iha tinan 2006 sobu buat barak, halo nasaun hakiduk ba kotuk, tamba ne’e ha’u husu ita labele monu hikas ba krize 2006, ita tenki selebra festa bo’ot iha tinan 2012 ho dame, rekonsiliasaun no unidade.” apelu Prezidente Horta.
Iha biban ne’e, Xefi Estadu mos husu ba komunidade sira atu lalika soe votus arbiru, atu nune’e iha eleisaun jeral tinan 2012, partidu ida bele hakat ba maioria parlamentar nune’e bele halo governasaun ne’ebe di’ak. Prezidente Repúblika mos senti haksolok tamba iha tinan sira ikus ne’e violensia iha distritu Ermera menus ona kompara ho tinan 2006 to’o 2007,
Iha biban ne’e, komunidade sira mos hato’o sira nia prekupasaun kona-ba kondisaun estrada, elektresidade, sistema edukasaun, folin husi neseidade baziku ne’ebé sa’e maka’as, no kestaun seluk-tan.
Diàlogu ho tema “Dalan ba Dame no Unidade Nasional” ne’e nu’udar programa ida ne’ebe sempre hala’o husi Prezidente Ramos-Horta iha ninia mandatu ho objetivu atu hametin dame no unidade iha povu nia le’et.
Distritu  Ermera ho luan 746 km2, ho distansia 58 km iha Parte Sudeste kapital Dili, nudar distritu  daruak ne’ebé ho numeru populasaun bo’ot liu hafoin Dili. Distritu ne’e iha total habitantes 114,635 pesoas (tuir dadus husi sensus 2010) no sai nudar distritu  ne’ebe ho produsaun kafè as-liu iha Timor Leste